Darb-I Meselden Atalar Sözüne

Yazı Yaz

Makale Yorum Yaz Yazdır Tavsiye Et

13.4.2012 0 yorum 2048 okuma

Kültür ve edebiyatımızda eski tabirle darb-ı meseller, şimdinin Atalar sözü, kültürümüzün ve medeniyetimizin en köklü duygularını ve inançlarını sergiler. Bazen en gür duygularımızı, en yürekten sözlerimizi, sabrımızı, sebatımızı, misafirperverliğimizi, erdemlerimizi birkaç güzel kelimeyle nakşedebildiğimiz gibi ataletimizi, bencilliğimizi, oburluğumuzu da ister istemez atasözleriyle ifade edebiliyoruz. Bu sebeple atasözleri geleneksel halk kültürüne ışık tuttuğu gibi edebi hafızamız için de bir arşiv niteliğindedir.

Türk dili ve edebiyatı sahası içerinde atasözlerinin kadim zamanlardan günümüze doğru aldığı yolculuğa bir göz atarsak aslında milletimizin de bir yol haritasını çizmiş oluruz. Göktürk Abidelerinde, Uygurlardan kalma eserlerde, Karahanlılar devrinde Doğu Türkçesinde "Sa- fiilinden türeyen sab>sav kelimesi bugünkü atalar sözünün yerine kullanılan bir kelime idi. Bu kelimeye 14. asırda Kıpçak Türkçesine ait metinlerde de rastlanılmaktadır.

"Sav" kelimesi Göktürk ve Turfan metinlerinde açıkça "atalar sözü" için kullanılmıştır. Göktürklerde ve hatta daha önceki devirlerde aynı manaya geldiği belli olan bu söz Kaşgarlı Mahmud'un Divan-ı Lügatü't-Türk'te "mektup, hikâye, tarihi, olay" yanında atalardan kalma öğütleri ifade etmek için tespit ettiğini biliyoruz.

Türk kültür ve edebiyatı on birinci asırda İslam tesirine girdiğinde bu kelime de yerini "mesel"e bırakacaktır. Bu örnekler o dönemin edebiyat ürünü olan Kutadgu Bilig'de mevcuttur. Bu "mesel" tabiri Habeşçe'de "mesl, mesâle", Arâmice "mesla", Arapça'da "masal, mesel" ve çokluğu "emsal" olarak mukayese alanından atasözü kavramına doğru genişlemiştir. Oradan Fars edebiyatına ve hemen akabinde bizim edebiyatımıza geçtikten sonra halk diline de kısmen direnmiştir. Bu mefhumun "mesel, darb-ı mesel, durub-ı emsâl" isimleri de yirminci asra kadar muhtelif türlerdeki edebiyat mahfillerinde müşahede edilmiştir.
Veled Çelebi'nin hazırladığı Kitab-ı Atalar sözünde ve 17. asır şairi Levnî'nin bir cönkünde "atalar sözü" tabiri kullanılmıştır. Yine bunun yanında bu gün Anadolu halkı, Bulgaristan Türkleri, Batı Trakya, Azerbaycan, Kıbrıs Türkleri artık "atasözü" mefhumunu kullanır olmuşlardır. Bazı mahalli ağızlarda özellikle İçel'de bu atasözü için "deyişet" denilir.

Atasözleri çok eski zamanlarda söylenmiştir. Genellikle söyleyeni bilinmeyen sözlerdir. Söyleyeni bilinen atasözleri de yok değildir. "Karaman'ın koyunu sonra çıkar oyunu" darb-ı meselinde Karamanoğlu Mehmet Bey'in Fatih Sultan Mehmet Bey'e biat etmek adına "Bu can bu bedende oldukça ben sana isyan etmeyeceğim diye söz verir. Fatih de Karaman'dan İstanbul'a döner. Padişah'ın savaş meydanından uzaklaşmasını fırsat Bilen Karamanoğlu Mehmet Bey hemen koynundaki güvercini çıkarır ve biatini bozar. İşte o gün bu gündür "Karamanın koyunu, sonra çıkar oyunu" atasözü kullanıla gelmiştir. Bu atalar sözü, zamanın seyri ve içtimai çevrenin içinde aldığı şekil ve yeni muhtevalar kazanılması sebebiyle tarihî bir hayat yaşar. Bu nedenledir ki Irak Türkleri arasında "eskiler sözü" demeleri bu sebepledir.

"Ağaç yaşken eğilir." atasözünde cümlenin ilk manası gayet açıktır. Taze bir fidanı eğmek kolaydır. Bu ağaç yaşlanınca eğilmesi, bükülmesi zorlaşır. İkinci manayı biz hayatımıza uygularsak insanı küçükken terbiye etmek lazımdır. Böyle bir düşünce etrafında bu atasözü husule gelmiştir.

İşte bu maddi şekli bir hareket noktası yapan ve ilk söyleyicilerini tespit edemediğimiz bu dil mahsulleri; hayat prensibi olacak fikirleri, din, ahlak, gelenek ve görenekler ile doğa olaylarından çıkacak kaideleri somuttan soyuta bazen bir fıkra niteliğinde bazen de bir beyit ya da bir dörtlük ile bize ulaşan (söz ve yazı) hikmetli sözlerdir.
Bu nedenledir ki Tanzimat dönemi ediplerinden İbrahim Şinasi bu hususta çok şümullü bir eser olan "Durûb-ı Emsâl-i Osmâniyye" olan Osmanlı atasözlerini neşretmiştir. 1863 tarihinde Tasvir-i Efkar matbaasında basılmış bu eserinde müellif, gerek klasik şiirde derc edilen ata sözlerden ve atasözü mahiyetindeki mısralardan karşılaştırmalar yapar. Şinasi neden bu eseri hazırladığını şu kadim sözleriyle cevap verir. "Durûb-ı Emsâl ki hikmetü'l-avâmdır, lisânından sâdır olduğu milletin mâhiyet-i efkârına delâlet eder. Durûb-ı Emsâl ise cümleten mânîdârdır." Diyerek bu atasözlerini niçin hazırladığını izah eder.

Anonim karakter taşıyan ve atalardan kaldığı kabul edilen bu kısa, özlü kalıplaşmış cümleler. Milletin hayat anlayışının ortak bir ifadesi olarak Şinasî'nin bu atasözlerine halk hikmetleri (Hikmetü'l avam) demesi manidardır.

Ortak bir halk dili ile ancak birkaç cümle kalıbı içinde meydana gelebilen bu mahsullerin aşınmayan sağlam birer bünyesi vardır. Bu bünyelerin bazı taşlarını değiştirmek sözün kuvvetini azaltır. Dil ve düşüncenin birbirine tesiri sonunda sabit bir karakter taşıyan söz dizimini (sentaks) değiştirmek söyleyiş tarzını bozar. "Alma mazlumun ahını çıkar aheste aheste" burada "aheste" kelimesi yerine "yavaş" kelimesini koyamayız. Peki koyarsak ne olur. O zaman söz kudretini kaybeder. Atasözü olmaktan çıkar normal bir söz olur. Bunu söylerken darb-ı meseller bütün halk edebiyatı ürünlerinde olduğu gibi zamana, lehçelere, ağızlara, köy, şehir, aşiret muhitlerine ya da herhangi bir tarikat, meslek, sanat, çevresine göre ufak tefek değişikliklere uğrarlar.

Hepimizin bildiği "Ahmak misafir ev sahibini ağırlar." atasözünü 1480 yılında neşredilen Kitab-ı Atalar'da "Konugun kutsuzı ev ısını agırlayıl." Bu söz Kaşgarlı'nın eserinde " Endik uma evligni agırlaryıl." Şeklinde geçmektedir.

Yine bu söz değişimleri sırasında eski mefhumlar kullanılmaya kullanılmaya bazen unutulabiliyor. Onların yerine halk muhayyilesinin icat ettiği tabirlerin manalarını bulmak güçlüğü ortaya çıkar. Söze adeta bir gölge düşer, açıklık kaybolur. (Elçin,Şükrü, Halk Edebiyatına Giriş, 2004, s. 687)

Mesela Kitab-ı Atalar'da "Biregül yumrugın yemeyen kendi yumrugını demir sanır." Atasözünü Şinasi, Durûb-ı Emsâl-i Osmaniyye'de şöyle geçmektedir: "El yumruğunu yemeyen kendi yumruğunu bozdoğan armudu sanır." Yukarıdaki sözde demirin yerine gelen armut, manayı kapamıştır. Bozdoğan Türkçede hem bir avcı kuş, hem de gürzün adıdır. Armudun gürz biçiminde olanları vardır. Bu silaha bakarak iri bir armut cinsine bu ad verilmiş olabilir. Burada Şinasi de olduğu gibi atalar sözü "tabir"lerle karıştırılmıştır. Ayrı bir bünyeye sahib olan tabirlerin atalar sözüyle bir bağlantısı meydana gelişleri bakımındandır. Belli bir ihtiyaç sonucunda ihtiyaç sonunda atalr sözü tabir karakteri kazanabilir. "Doğru söyleyeni dokuz köyden kovarlar." Atasözü " dokuz köyden kovuldu" şekli ile bir tabirdir.

Belli bir dil, kültür, mantık, tecrübe, zevk ve muhakeme seviyesinde meydana gelen bu edebiyat mahsullerinin ilk örnekleri genellikle manzumdur. Aynı cümle ve mısrada kelime tekrarlarından gelen mana aykırılıklarından gelen tezat ve umumî vezin ve kafiye bu manzumeleri ve geleneği zamanımıza kadar getirmiştir. Nesir halindeki atasözleri de nazmın parçalanmasından, onu teşkil eden unsurların düşmesinden, unutulmasından meydana gelebileceği gibi müstakil bir kimlikle de dilde asli şeklini almıştır.

Yukarıda da belirttiğimiz gibi nazımla söylenen atasözlerinde kafiye ve vezin yardımıyla söz çabuk hıfz ediyor ve sözün kulakla aşinalığı artıyor. Bunun yanında atasözleri öğüt verme amacı güttüğünden edebiyatın da bir ana malzemesidir. Bu nedenle daha çok şiirlerde her bir mısra ya da beyit bir atasözü olarak karşımıza çıkabilir. Bu minvalde edebiyatımızda öğüt vermek amacıyla kaleme alınmış pek çok eser vardır. Daha çok Divan şairlerinin meylettiği bu atasözlerini nazm etme bilhassa mesnevi tarzında yazılmış küçük hikâyelerle, hevesname, şehrengiz, pendname ve münazara gibi eserlerde rastlanılır.

16. asırda nazımla yazılan Güvâhî'nin Pend-nâme'si bu meyanda atasözlerine en çok yer eserdir. Eserin üçte biri atasözleri ve deyimlerden meydana gelmiştir. Edebiyatımızda Atasözleri eserinin müellifi olan Dehri Dilçin ilginç de bu eser hakkında ilginç bir yorumda bulunaktadır:

"Bilhassa Pend-nâme-i Güvâhî atasözleri bakımından çok zengin ve emsalsizdir. Atasözlerini nazma geçmekte Güvâhî o kadar kudret göstermiş ve muvaffak olmuştur ki, kendisinin yalnız bu işi başarmak için dünyaya geldiği ve bu hususta kullandığı vezin de adeta atasözleri için hassaten icat edilmiş olduğu fikrini hatıra getirmektedir."

			2048
Yer	Makale 13.4.2012	0 kişi beğendi 0 kişi beğenmedi
Etiket	---
Kaynak	http://www.viransehir.com.tr/author_article_detail.php?article_id=51

Yorum yapabilmek için Üye Olun veya Giriş yapın

Eyyüp Azlal
adlı kullanıcının diğer yazıları

	İlahiden senfoniye Burak Kut
	The Coolie 1579 okuma

	Son dönemde medyada ve siyasette nefretin dil
	Hatice S. 1419 okuma

	Yönetim Kurulu Üyeleri Görevden Alınabilir Mi
	Yıldırım Ercan 1662 okuma

	Yalnız Da Vinci Değil Michelangelo da Galata'
	Aytekin Takar 1710 okuma

	Zehir Bize Kırım'ı Kaybettirmişti
	Aytekin Takar 1697 okuma

	Asım Akifin Nesi Olur
	Eyyüp Azlal 1699 okuma

	Urfadan Nâbi Geçti
	Eyyüp Azlal 1728 okuma

	Kanuni selde boğulmaktan zor kurtulmuştu
	Aytekin Takar 1673 okuma

	Asalet Asıldandır
	Bilal Okumuş 1577 okuma

	Akort Meselesi
	İsa Muslubaş 1684 okuma

	Akort Meselesi 2
	İsa Muslubaş 1526 okuma

	Her İnsan Kendinden Sonraki Neslinin Kırılma
	Bilal Okumuş 1403 okuma

	Yanlış: Yanlıştır...
	İsa Muslubaş 1466 okuma

	Kadın ve Kadın Hakları
	Gönül Doğan 1885 okuma

	Halep'te Zaman
	Eyyüp Azlal 1469 okuma

	Birşeyler yaz


Adınız :
Gidecek E-posta :


Adınız :
Rapor nedeni :

Adana	Bitlis	Giresun	Kırşehir	Sakarya
Adıyaman	Bolu	Gümüşhane	Kilis	Samsun
Afyonkarahisar	Burdur	Hakkari	Kocaeli	Siirt
Ağrı	Bursa	Hatay	Konya	Sinop
Aksaray	Çanakkale	Iğdır	Kütahya	Sivas
Amasya	Çankırı	Isparta	Malatya	Şanlıurfa
Ankara	Çorum	İstanbul	Manisa	Şırnak
Antalya	Denizli	İzmir	Mardin	Tekirdağ
Ardahan	Diyarbakır	Kahramanmaraş	Mersin	Tokat
Artvin	Düzce	Karabük	Muğla	Trabzon
Aydın	Edirne	Karaman	Muş	Tunceli
Balıkesir	Elazığ	Kars	Nevşehir	Uşak
Bartın	Erzincan	Kastamonu	Niğde	Van
Batman	Erzurum	Kayseri	Ordu	Yalova
Bayburt	Eskişehir	Kırıkkale	Osmaniye	Yozgat
Bilecik	Gaziantep	Kırklareli	Rize	Zonguldak
Bingöl

Darb-I Meselden Atalar Sözüne

Paylaşımlarda Bulunun

Türkiye'nin Şehirleri